ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਹਿਰ ਮੋਗੇ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪਾਸੇ ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਕੁ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਰੇਤ ਤੇ ਚਿੱਕੜ ਭਰੇ ਕੱਚੇ ਰਸਤੇ ਜਾ ਕੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਮੂਵਾਲਾ ਨਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ਼ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਿੰਡ ਹੁਣ ਭਾਵੇਂ ਬਿਜਲੀ, ਵਾਟਰਵਰਕਸ, ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਪੱਕੀਆਂ ਗਲ਼ੀਆਂ-ਨਾਲ਼ੀਆਂ ਨਾਲ਼ “ਚਕਾਚੌਂਧ” ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ ਪਰ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਇਸ ਪਿੰਡ `ਚ ਜਨਮ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਥੇ ਪੰਜ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਡੈਸਕ-ਮੇਜ਼ ਤੋਂ ਸੱਖਣਾ, ਭਾਂ-ਭਾਂ ਕਰਦਾ ਸਕੂਲ ਸੀ; ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਕੱਚੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੋਡੇ-ਗੋਡੇ ਚਿੱਕੜ `ਚ ਪਲ਼ਦੇ ਮੱਛਰ ਦਾ ਅਮੁੱਕ ਹਜੂਮ ਸੀ। ਉਸ ਵਕਤ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਜੂਝਦਾ ਉਸ ਦਾ ਬਾਪ ਕਵੀਸ਼ਰੀ `ਚ ਨਵੀਆਂ ਪਿਰਤਾਂ ਪਾਉਣ ਦੇ ਆਹਰ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਰਿਸਾਲਾ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ’ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ, ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹਰ ਸਮੇਂ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਅਜੇਹੇ ਮਹੌਲ ਨੇ ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ‘ਪੜ੍ਹਨ’ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਬਲਵੰਤ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਜੱਥੇਬੰਦਕ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲਾ ਸੀ; ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਰਛਪਾਲ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਗਾਉਣ ਲਾ ਲਿਆ ਜਦੋਂ ਇਕਬਾਲ ਹਾਲੇ ਸੱਤਵੀਂ `ਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ਰਛਪਾਲ (ਡਾਕਟਰ) ਪੰਜਵੀਂ ਜਮਾਤ `ਚ। ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਰਾਹੀਂ ਕਮਾਈ ਢੇਰ ਸਾਰੀ ਮਾਇਆ ਨਾਲ ਤਿੰਨੇ ਭਰਾ ਜਿੱਥੇ ਘਰ ਦੀ ਆਰਥਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਨ `ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ, ਉਥੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀਆਂ ਫੀਸਾਂ ਦਾ ਸੰਸਾ ਵੀ ਮੁੱਕਿਆ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਾਪੂ ਦੀ ਲਿਖੀ ਸਾਹਿਤਿਕ ਰੰਗ ਦੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਨੇ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ `ਚ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਬੀਜ ਵੀ ਖਿਲਾਰ ਦਿੱਤੇ। ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲੋਂ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ, ਨਾਲ਼ ਲਗਦੇ ਪਿੰਡ ਬੁੱਟਰ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਪਾਸ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਮੋਗੇ ਦੇ ਡੀ ਐਮ ਕਾਲਜ `ਚ ਬੀ ਏ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਣਿਆ। ਐਮ ਏ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਪਾਸ ਕਰ ਕੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਸੁਧਾਰ ਵਿੱਚ ਲੈਕਚਰਰ ਜਾ ਲੱਗਿਆ। ਲੁਧਿਆਣੇ ਐਮ ਏ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਵਾਕਫ਼ੀ ਤੇ ਦੋਸਤੀ ਸੁੱਖਸਾਗਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਜਿਹੜੀ ਐਮ ਏ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਮੰਗੇਤਰ ਬਣ ਗਈ। ਉਹਨੇ ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਦੋ ਜੋੜੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ `ਚੋਂ ਵੱਡੀ, ਸੁੱਖੀ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਡੈਕੀ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਛੋਟੀ, ਕਿੰਨੂ, ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ ਗਰੈੱਗ ਨਾਲ ਟਰਾਂਟੋ `ਚ ਵਸਦੀ ਹੈ। ਕੈਨਡਾ `ਚ ਮੈਂ ਪੰਜ ਕੁ ਸਾਲ ਟਰਾਂਟੋ, ਵਾਟਰਲੂ, ਡਲਹਾਊਜ਼ੀ ਅਤੇ ਯੋਰਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ `ਚੋਂ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ, ਸੰਨ 1985 ਤੋਂ ਇਕਬਾਲ ਟਰਾਂਟੋ ਸ਼ਹਿਰ `ਚ ਵਿਦਿਆਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਕੈਨਡਾ ਉਹ 1975 ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਕਾਰਨ ਨਵੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇਖਣ-ਮਾਣਨ ਦਾ ਝੱਲ ਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਕੈਨਡਾ `ਚ ਪੈਰ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਡਿਗਰੀਆਂ ਰੁੰਡ-ਮਰੁੰਡ ਬਿਰਖ਼ ਵਾਂਗ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਦੋ ਸਾਲ ਘੋਰ ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਨਿਮੋਸ਼ੀ ਭੋਗਦਿਆਂ ਉਹ ਫੈਕਟਰੀ ਵਰਕਰ, ਆਰਾ-ਚਾਲਕ, ਟੈਕਸੀ ਡਰਾਇਵਰ ਅਤੇ ਦਰਬਾਨ ਵਜੋਂ ਵਿਚਰਿਆ। ਫਿਰ ਕੈਨਡਾ `ਚੋਂ ਵਿੱਿਦਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ, ਵਾਪਿਸ ਵਤਨ ਪਰਤ ਜਾਣ ਦੀ ਪਲੈਨ ਅਧੀਨ, ਟਰਾਂਟੋ ਤੋਂ ਸੌ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਇੱਕ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਟਰਲੂ ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ `ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿੱਥੋਂ ਮਿਲੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਕੂਨ ਅਤੇ ਆਸ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੈਨਡਾ ਜੋਗਾ ਹੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੈਨਡਾ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ, ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ, ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਾਂ-ਕਾਰਾਂ `ਚ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ, ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਅਮੁੱਕ ਮੌਕੇ ਆਦਿਕ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੋਹੀ ਰੱਖਿਆ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਮੋਹ, ਇਥੋਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਗੰਧਲਾਅ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਾਚਾਰ ਅਤੇ ਚੱਪੇ ਚੱਪੇ ਤੇ ਫੈਲਰੀ ਗੰਦਗੀ ਕਾਰਨ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਤਲਾ ਪੈਂਦਾ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਪਿਛਲੇ 23-24 ਸਾਲ ਤੋਂ ਹਰ ਵਰ੍ਹੇ ਜੁਲਾਈ-ਅਗਸਤ ਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਨੇਹੀਆਂ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰਾਂ-ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਬਾਗੋਬਾਗ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਮਗਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਗ਼-ਰਗ਼ `ਚ ਢੇਰਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਪਈ ਗਰੀਬੀ, ਲਾਚਾਰੀ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅਕਸਰ ਹੀ ਉਹ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ: ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਵੀਸ਼ਰ ਬਾਪੂ ਪਾਰਸ, ਨਵੇਕਲ਼ੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਾਲੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਲਿਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਢੇਰਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਰਿਸਾਲੇ, ਅਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਮਘਨ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਫ਼ੈਸ਼ਨਲ ਗਾਇਕ ਬਣ ਕੇ ਗਾਈ ਅਤੇ ਮਾਣੀ ਹੈ। ਇਕਬਾਲ ਅੰਦਰ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਦੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਜਨਮੀ। ਦਸਵੀਂ ਗਿਆਰਵੀਂ `ਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ‘ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ’ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕੁੱਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਤੁਕ-ਬੰਦਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿ ਇਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਛਪਦੀਆਂ। ਡੀ ਐਮ ਕਾਲਜ ਮੋਗਾ `ਚ ਉਸ ਦਾ ਵਾਹ ਪ੍ਰੋ ਕਿਰਪਾਲ ਸਾਗਰ ਨਾਲ ਪਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਵੀਨ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵਾਕਫ਼ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਤਾਰ ਤੁਪਕਾ’ ਅਤੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਕਾਮਲ ਦੀ ‘ਸਿੰਮਦੇ ਪੱਥਰ’ ਪੜ੍ਹੀਆਂ। ਇਕਬਾਲ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪੱਲੇ ਨਹੀਂ ਪਿਆ, ਮਗਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਪਸੰਦ ਆਇਆ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਐਮ ਏ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ ਲੁਧਿਆਣਾ `ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੁਝਾਰ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਵਾਨੀ `ਚ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਤ ਲੜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਕਬਾਲ ਵੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ। ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਸਮਕਾਲੀ ਕਵੀਆਂ (ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ `ਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੇਤਲੇ ਜਿਹੇ ਲਗਦੇ ਨੇ) ਦੇ ‘ਵੱਗ’ ਵਿੱਚ ਗਵਾਚਿਆ ਰਿਹਾ ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਅਤੇ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਉਭਾਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ।

ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ: ਕਾਵਿ-ਰਚਨਾ ਦੇ ਤੁਕਬੰਦਕ ਦੌਰ `ਚੋਂ ਨਿੱਕਲਦਿਆਂ ਹੀ ਇਕਬਾਲ ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਰਚਨਾਕਾਰ ਲਈ ਮੌਲਿਕ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੇ ਸਿਖਾਂਦਰੂ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਵੀ ਨਵੇਕਲਾ ਹੋਣ ਦਾ ਪਰਤੱਖ ਯਤਨ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਿਲਕਸ਼ ਜੜਤ ਦਾ ਆਸ਼ਕ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਚਿਂਨ੍ਹ, ਉਪਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰ ਤਾਜ਼ਗੀ ਦੀ ਭਾਅ ਮਾਰਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ `ਸ਼ੋਰ`’ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਕਲਾਮਤਕ ਛੋਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਚਿਨ੍ਹਾਤਮਕ ਪੱਧਰ `ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਾਵਿਕ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਰਚਨਾ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਫ਼ਲਸਫ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ, ਲਾਚਾਰੀਆਂ, ਬੇਵਸੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰਲੀ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ `ਚ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਸਟਾਇਲ ਦੀਆਂ ਉਮਪਾਵਾਂ ਤੇ ਅਲੰਕਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹ ਇਹ ਮਹਸਿੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਿ ਉਪਮਾਵਾਂ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ ਹੰਦੀਆਂ, ਸਗੋਂ ਉਪਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਕਵਿਤਾ ਵਧੇਰੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਮੁਤਾਬਿਕ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਸ੍ਰੋਦੀ ਤੱਤ (ਲਿਰੀਕੈਲਿਟੀ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਉਪਮਾ ਜਾਂ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫੌਹੜੀਆਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ।

ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ: ਇਕਬਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤਿਕ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸੁਪਤਨੀ ਸੁਖਸਾਗਰ ਦਾ ਅਥਾਹ ਮਿਲਵਰਤਣ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪੈਸੇ ਧੇਲੇ ਦੇ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਸਭ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜਿੰਨਾਂ ਕੁ ਕੱਦ ਕਾਠ ਉਭਾਰ ਸਕਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਸੁਖਸਾਗਰ ਬਗ਼ੈਰ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ। ਉਹ ਤਾਲੀਮਯਾਫ਼ਤਾ ਅਤੇ ਠਰੰਮੇ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਹਰ ਵਕਤ ਪੜ੍ਹਨ-ਲਿਖਣ ਦੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸ਼ਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।

ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕ `ਸੁਲਘਦੇ ਅਹਿਸਾਸ`1974 `ਚ ਛਪੀ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਛਪੀਆਂ ਅੱਧੀ ਦਰਜਣ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਬਹੁ-ਚਰਚਿਤ ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ `ਪਲੰਘ-ਪੰਘੂੜਾ`ਵੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਦੋ ਨਾਵਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਾਵਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਹਨ।

-ਸੰਪਾਦਕ