You are here:ਮੁਖ ਪੰਨਾ»ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ»ਵਗਦੀ ਏ ਰਾਵੀ»ਮਸਲੇ ਦਾ ਹੱਲ

ਲੇਖ਼ਕ

Tuesday, 06 October 2009 19:29

ਮਸਲੇ ਦਾ ਹੱਲ

Written by
Rate this item
(2 votes)

ਸੂਰਜ ਡੁੱਬ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਲਾਇਲਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਵਿਚ ਜਗਮਗ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਤਾਂ ਲਾਇਲਪੁਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਰਿਹਾ, ਜਿਵੇਂ ਮੇਲਾ ਮੁੱਕ ਜਾਣ ਤੋਂ ਵੀ ਪਿੱਛੋਂ ਬੱਚੇ ਦਾ ਘਰ ਪਰਤਣ ਨੂੰ ਮਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਉਸ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉਤੇ ਰਾਇ ਅਜ਼ੀਜ਼-ਉੱਲਾ ਨੇ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੇ ਘੰਟਾ-ਘਰ ਵਾਲੇ ਚੌਕ ਵਿਚ ਕਾਰ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹੀ ਕੀਤੀ। ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਚੌਕ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਅੱਠਾਂ-ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਕਦੀ ਸੌਦਾ-ਸਾਮਾਨ ਖ਼ਰੀਦਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਕਦੀ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਸਮੇਤ ਜਾਂਦਾ-ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਵਾ ਬਣ ਕੇ ਪਲ ਵਿਚ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੇ ਗਲੀਆਂ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਫਿਰ ਜਾਣਾ ਲੋੜਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਸਾਥ ਉਹਦੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੇਜ਼ੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਰਹੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇ ਸਕਣਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ, ਅਨਵਰ ਤੇ ਰਾਇ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉਲਾ ਘੰਟਾ ਘਰ ਵਾਲੇ ਚੌਕ ਵਿਚ ਹੀ ਖਲੋਤੇ ਰਹੇ ਜਦ ਕਿ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ, ਸਤਿਨਾਮ ਸਿੰਘ ਮਾਣਕ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਠਿੱਲ੍ਹ ਪਿਆ।

ਮੈਂ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਉਤਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਬਰੇ-ਸਗ਼ੀਰ ਦੇ ਬਾਗ਼ੀ ਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਹਬੀਬ ਜਾਲਿਬ ਦੀ ਲਾਇਲਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀ ਨਜ਼ਮ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਜ਼ਿਲਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੀ ਤਹਿਸੀਲ ਦਸੂਹਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ‘ਮਿਆਣੀ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ’ ਦਾ ਜੰਮਪਲ ਇਹ ਸ਼ਾਇਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਕਈ ਸਾਲ ਲਾਇਲਪੁਰ ਵਿਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲਾਇਲਪੁਰ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸ ਦੀ ਅਕੀਦਤ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਆਖ ਰਹੀ ਸੀ।

ਲਾਇਲਪੁਰ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ,

ਜਿਸ ਮੇਂ ਦਿਲ ਹੈ ਮੇਰਾ ਆਬਾਦ

ਧੜਕਣ-ਧੜਕਣ ਸਾਥ ਰਹੇਗੀ

ਇਸ ਬਸਤੀ ਕੀ ਯਾਦ

ਮੀਠੇ ਬੋਲੋਂ ਕੀ ਵੋਹ ਨਗਰੀ

ਗੀਤੋਂ ਕਾ ਸੰਸਾਰ

ਹੰਸਤੇ ਬਸਤੇ ਹਾਇ ਵੋਹ ਰਸਤੇ

ਨਗਮਾ ਰੈਨ ਓ ਯਾਰ

ਵੋਹ ਗਲੀਆਂ, ਵੋਹ ਫੂਲ,

ਵੋਹ ਕਲੀਆਂ, ਰੰਗ ਭਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ

ਇਨ ਗਲੀਓਂ ਮੇ ਫਿਰਤੇ ਰਹਿਨਾ

ਦਿਨ ਕੋ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮ

ਦੁਖ ਸਹਿਨੇ ਮੇ, ਚੁੱਪ ਰਹਿਨੇ ਮੇਂ

ਦਿਲ ਥਾ ਕਿਤਨਾ ਸ਼ਾਦ

ਲਾਇਲਪੁਰ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ

ਜਿਸ ਮੇਂ ਦਿਲ ਹੈ ਮੇਰਾ ਆਬਾਦ

ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਨੂੰ ਕਾਰ ਦੀਆਂ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਚੀਰਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਲਾਇਲਪੁਰ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਕਾਰ ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਉਤਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਅੰਦਰ ਸ਼ੋਰ ਕਰਦੀ ਸ਼ੂਕਦੀ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਨਦੀ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ‘ਵਰਦਾ ਮੀਂਹ’ ਠੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਮੈਂ ਹਬੀਬ ਜਾਲਿਬ ਨਾਲ ਹੀ ਕੁਝ ਪਲ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਨੇ ਮੁੱਲਾਂ-ਮਲਾਣਿਆਂ ਤੇ ਡਿਕਟੇਟਰਾਂ ਦੇ ਹਰੇਕ ਲੋਕ-ਵਿਰੋਧੀ ਕਦਮ ਦਾ ਡਟ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਡਾਂਗਾਂ ਖਾਧੀਆਂ, ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਕੱਟੀਆਂ ਪਰ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਚਿਰਾਗ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਲਦਾ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਜ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਮਰਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਭਬਕਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਆਖਿਆ :

ਯਹ ਧਰਤੀ ਹੈ ਅਸਲ ਮੇਂ

ਪਿਆਰੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕਿਸਾਨੋਂ ਕੀ

ਇਸ ਧਰਤੀ ਪਰ ਚੱਲ ਨਾ ਸਕੇਗੀ

ਮਰਜ਼ੀ ਚੰਦ ਘਰਾਨੋਂ ਕੀ

ਜ਼ੁਲਮ ਕੀ ਰਾਤ ਰਹੇਗੀ ਕਬ ਤੱਕ

ਨਜ਼ਦੀਕ ਸਵੇਰਾ ਹੈ

ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਭੀ ਮੇਰਾ ਹੈ

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਭੀ ਮੇਰਾ ਹੈ

ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਮੂਲਵਾਦੀ ਕੱਟੜ ਤਾਕਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਪਸੰਦ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੁੱਲਾਂ-ਮੁਲਾਣੇ ਸਭ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖਰੀਆਂ ਸੁਣਾਈਆਂ :

ਬਹੁਤ ਮੈਨੇ ਸੁਨੀ ਹੈ

ਆਪ ਕੀ ਤਕਰੀਰ ਮੌਲਾਨਾ

ਮਗਰ ਬਦਲੀ ਨਹੀਂ ਅਬ ਤੱਕ

ਮੇਰੀ ਤਕਦੀਰ ਮੌਲਾਨਾ

ਜ਼ਮੀਨ ਵਡੇਰੋਂ ਕੀ

ਮਸ਼ੀਨ ਲੁਟੇਰੋਂ ਕੀ

ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਲਿਖ ਕਰ ਦੀ ਹੈ

ਤੁਮ੍ਹੇ ਤਕਰੀਰ ਮੌਲਾਨਾ।

ਜਦੋਂ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਤਾ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜ ਕੇ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਆਰੰਭਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਅਖੌਤੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ ਯਾਹੀਆ ਖਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੁੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ :

ਮੁਹੱਬਤ ਗੋਲੀਓਂ ਸੇ ਬੋ ਰਹੇ ਹੋ

ਵਤਨ ਕਾ ਚੇਹਰਾ ਖੂਨ ਸੇ ਧੋ ਰਹੇ ਹੋ

ਗੁਮਾਨ ਤੁਮ ਕੋ ਕਿ ਰਸਤਾ ਕਟ ਰਹਾ ਹੈ

ਯਕੀਨ ਮੁਝ ਕੋ ਕਿ ਮੰਜ਼ਿਲ ਖੋ ਰਹੇ ਹੋ

ਹਕੂਮਤਾਂ, ਡਿਕਟੇਟਰਾਂ, ਮੌਲਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਤੇ ਖਰੀਆਂ ਸੁਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਬੀਬ ਜਾਲਿਬ ਨੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਹੋ ਕੇ ਸੱਚ ਕਹਿਣ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਤੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਵੀ ਕੀਤਾ।

ਕਮ ਜ਼ਹਿਨ ਕਜ ਅਦਾ ਅਦੀਬੋਂ ਕੋ ਦੇਖੀਏ।

ਬਸਤੀ ਉਜੜ ਚੁਕੇਗੀ ਤੋ ਲਿਖੇਂਗੇ

ਮਰਸੀਏ।

ਜ਼ੁਲਫਕਾਰ ਅਲੀ ਭੁੱਟੋ ਜਦੋਂ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਹਬੀਬ ਜਾਲਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਆਸ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਨਾ ਦਿਸੀ ਤਾਂ ਸੱਚ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਨਰਲ ਜ਼ਿਆ ਦੀ ਫੌਜੀ ਸਰਕਾਰ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਕਵਿਤਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚਰਚਿਤ ਹੋਈ:

ਡਾਕੂਆਂ ਦਾ ਜੇ ਸਾਥ ਨਾ ਦਿੰਦਾ

ਪਿੰਡ ਦਾ ਪਹਿਰੇਦਾਰ

ਅੱਜ ਪੈਰੀਂ ਜ਼ੰਜੀਰ ਨਾ ਹੁੰਦੀ

ਜਿੱਤ ਨਾ ਬਣਦੀ ਹਾਰ

ਪੱਗਾਂ ਆਪਣੇ ਗਲ ਵਿਚ ਪਾ ਲਓ

ਤੁਰੋ ਪੇਟ ਦੇ ਭਾਰ

ਚੜ੍ਹ ਆਏ ਤਾਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਲਹਿੰਦੀ

ਬੂਟਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ

ਇੰਜ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਕੂਮਤਾਂ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਵਾਰ ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤੀ ਤੇ ਮਾੜੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਚੰਬੜ ਗਈਆਂ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਜਾਨ ਤੇ ਈਮਾਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹੇ। ਜ਼ੁਲਫ਼ਕਾਰ ਅਲੀ ਭੁੱਟੋ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦੋਂ ਬੇਨਜ਼ੀਰ ਭੁੱਟੋ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਲਈ ਲਹਿਰ ਚਲਾਈ ਗਈ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਜਨਰਲ ਜ਼ਿਆ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੰਨ ਕੇ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਹਬੀਬ ਜਾਲਿਬ ਨੇ ਆਖਿਆ:

ਦੋਸਤੋ ਜੱਗ ਹੰਸਾਈ ਨਾ ਮਾਂਗੋ

ਮੌਤ ਮਾਂਗੋ ਰਿਹਾਈ ਨਾ ਮਾਂਗੋ

ਪਰ ਇਹੋ ਬੇਨਜ਼ੀਰ ਜਦੋਂ ਤਾਕਤ ਵਿਚ ਆਈ ਤਾਂ ਹਬੀਬ ਜਾਲਿਬ ਨੇ ਫਿਰ ਪਤੇ ਦੀ ਗੱਲ ਆਖੀ :

ਵੋਹੀ ਹਾਲਾਤ ਹੈਂ ਫ਼ਕੀਰੋਂ ਕੇ,

ਦਿਨ ਫਿਰਤੇ ਹੈਂ ਫ਼ਕਤ ਵਜ਼ੀਰੋਂ ਕੇ।

ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਫਿਰਨ ਦੀ ਆਸ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਜਦੋਜਹਿਦ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਹ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਬਿਮਾਰੀ, ਗ਼ਰੀਬੀ ਤੇ ਤੰਗਦਸਤੀ ਵਿਚ ਇਸ ਜਹਾਨ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਆਖ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਲੋਕ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਗੂੰਜ ਰਹੀ ਸੀ।

ਕਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਦੋਸਤ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੇ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਵਲੋਂ ਹੋਈ ਇਸ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਮ ਲੋਕਾਂ ‘ਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਡੁੱਲ੍ਹ-ਡੁੱਲ੍ਹ ਪੈ ਰਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਵੀ ਇਕ ਹਕੀਕਤ ਸੀ ਪਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਕਈ ਆਧਾਰ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਇਸ ਡੁੱਲ੍ਹਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਰੇਤਲੇ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿਚ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਹੁੰਦੇ ਜਾਣ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖ਼ਤਰਾ ਤੇ ਅੰਦੇਸ਼ਾ ਸੀ। ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਉਭਰਿਆ ਇਹ ਜਜ਼ਬਾ ਵਕਤੀ ਉਬਾਲ  ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਇਸ ਦੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਵਗਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਚਾਰਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।

‘‘ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅੜਿੱਕਾ ਤਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਏ ਜੀ। ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਇਹ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦੇਣਾ।’’

‘‘ਮੈਂ ਤੇ ਆਖਦਾਂ, ਜਿੰਨਾ-ਜਿੰਨਾ ਜਿਸ ਕੋਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠਾਂ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਲੈ ਦੇ ਕੇ ਸਿਆਪਾ ਮੁਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।’’

ਕਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਬਾਸ਼ਿੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸੌਦਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਸੀ ਪਰ ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹਕੂਮਤਾਂ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਵਕਾਰ ਦਾ ਸੁਆਲ ਬਣਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰ ਘੋਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਸੌਖੇ ਕੀਤਿਆਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਪਿਛਲੇਰੀ ਰਾਤ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸਮਾਚਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਇਕ ਨਾਟਕ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਭਾਰਤੀ ਡੈਲੀਗੇਸ਼ਨ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਪੈਦਲ ਹੀ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਹੋਟਲਾਂ ਨੂੰ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਲਗਪਗ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦਾ ਵੇਲਾ ਸੀ। ਇਕ ਟੁੱਟੇ ਜਿਹੇ ਸਾਈਕਲ ਉਤੇ ਅੱਧੋ-ਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਈ ਇਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜਿਹੇ ਜਿਸਮ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਕ ਅੱਖ ‘ਤੇ ਹਰੀ ਪੱਟੀ ਬੱਧੀ ਹੋਈ। ਸ਼ਾਇਦ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਟੋਲੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸਾਈਕਲ ਨੂੰ ਬਰੇਕਾਂ ਲਾਈਆਂ ਤੇ ਸਾਈਕਲ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਟੋਲੀ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੁੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, ‘‘ਸਰਦਾਰ ਜੀ! ਕਸ਼ਮੀਰ ਕਦੋਂ ਦੇਣਾ ਜੇ?’’

ਗੁਰਭਜਨ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਮਾਸੂਮ ਸੁਆਲ ਉਤੇ ਹਾਸਾ ਆਇਆ। ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਹੈਂਡਲ ‘ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸੇ ਹੀ ਮਾਸੂਮ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਭਰਾਵਾ! ਸਵੇਰ ਤੱਕ ਸਾਰ ਲਵੇਂਗਾ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਤੇ ਜੇ ਨਹੀਂ ਸਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਹੁਣੇ ਲੈ ਜਾਹ ਸਾਡੇ ਵਲੋਂ ਤਾਂ’’

ਗੁਰਭਜਨ ਦਾ ਜੁਆਬ ਸੁਣ ਕੇ ਹੋਰਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਉਸ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇ ਵੀ ਠਹਾਕਾ ਲਾਇਆ ਤੇ ਹੈਂਡਲ ਉਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦਾ ਹੱਥ ਘੁੱਟ ਕੇ ਆਖਿਆ, ‘‘ਵਾਹ! ਸਰਦਾਰ ਜੀ।’’

ਗੁਰਭਜਨ ਨੇ ਉਸੇ ਮਾਸੂਮ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਫੇਰ ਆਖਿਆ, ‘‘ਗੱਲ ਕਰ, ਹੁਣ ਤੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ ਏ, ਹੁਣ ਲੈਣਾ ਈ ਹੁਣ ਲੈ ਲੈ, ਸਵੇਰੇ ਲੈਣਾ ਤਾਂ ਸਵੇਰੇ ਸਹੀ।’’

ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਸਾਈਕਲ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ ਤੇ ਪੈਡਲ ਉਤੇ ਪੈਰ ਰੱਖ ਕੇ ਫੇਰ ਆਖਿਆ, ‘‘ਵਾਹ ਸਰਦਾਰ ਜੀ!’’

ਸਾਈਕਲ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਪਿਛਾਂਹ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ‘‘ਚਲੋ ਛੱਡੋ! ਇਹ ਹੁਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੀ ਦਿੱਤਾ।’’

ਕੀ ਕਿਤੇ ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਆਗੂ ਇੰਜ ਹੀ ਰਾਤ-ਬਰਾਤੇ ਕਿਸੇ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ! ਕਸ਼ਮੀਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹਉਮੈਂ, ਹੰਕਾਰ ਤੇ ਵੱਕਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਾਕ-ਪਵਿੱਤਰ ਦਿਲ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਲਈ ਛੱਡ-ਛੁਡਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ! ਛੱਡ-ਛੁਡਾ ਤਾਂ ਸਕਦੇ ਨੇ, ਹਿੰਮਤ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਮੁਹੱਬਤ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।’’

ਸੁਖਦੇਵ ਸਿਰਸੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਈਕਲ ‘ਤੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਜਾਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਮਗਰੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ, ‘‘ਹੁਣ ਤੂੰ ਆਪ ਛੱਡ ਕੇ ਚੱਲਿਐਂ, ਮੁੜ ਕੇ ਉਲ੍ਹਾਮਾ ਨਾ ਦੇਵੀਂ।’’

‘‘ਨਹੀਂ, ਹੁਣ ਕੋਈ ਉਲ੍ਹਾਮਾ ਨਹੀਂ ਸਰਦਾਰੋ, ਕੋਈ ਉਲ੍ਹਾਮਾ ਨਹੀਂ,’’ ਉਸ ਨੇ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦਿਆਂ ਤਸੱਲੀ ਨਾਲ ਹੱਥ ਹਿਲਾਇਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਏਨਾ ਅੜਿਆ ਹੋਇਆ ‘ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਮਸਲਾ’ ਹਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ!

ਹਾਕਮ ਜੇ ਏਨੇ ਨਿਰਛਲ ਤੇ ਮਾਸੂਮ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਕਮ ਕੌਣ ਆਖੇ! ਪਰ ਨਿਰਛਲਤਾ ਤੇ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਨਾਲ ਭਿੱਜੇ ਮਨਾਂ ‘ਚੋਂ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੋ ਫੁੱਟਦੀ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਬੋ ਤਾਂ ਬਥੇਰੀ ਫੈਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਹਬੀਬ ਜਾਲਿਬ ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਆਖਦਾ ਹੈ:

ਰਹੇਗੀ ਜੰਗ ਅਗਰ ਭੂਖ ਮੇਂ ਜਾਰੀ

ਗਸ਼ੀ ਦੋਨੋਂ ਪੇ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ਤਾਰੀ

ਕਰੋ ਮਸਲੇ ਹੱਲ ਗੁਫਤਗੂ ਸੇ

ਬੜ੍ਹਾਓ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਪਨੇ ਹਮਸਾਇਓਂ ਸੇ ਯਾਰੀ

ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗਏ ਔਕਾਫ਼ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਨਵਰ ਜਾਵੇਦ ਦਾ ਪਿੰਡ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰੇ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰੇ ਹੀ ਉਤਰ ਕੇ ਰਾਤ ਪਿੰਡੋਂ ਹੋ ਕੇ ਜਾਣ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਾਰ ਵਿਚੋਂ ਉਤਰਿਆ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਕਾਰ ਦਾ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹਿੱਸਾ ਹੁਣ ਓਪਰਾ-ਓਪਰਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗਾ। ਇਕ ਦਿਹਾੜੀ ਦੇ ਸਾਥ ਵਿਚ ਹੀ ਉਹ ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਥੋਂ ਸਾਡੇ ਆਪਣਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵੈਰਾਗ ਨਾਲ ਵਿਛੜਿਆ। ਸਾਡਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਸਾਡੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਅਨਵਰ ਦੇ ਚੰਗੇ ਸੁਭਾ, ਉਹਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੇ ਸਮਝਦਾਰੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਹੋਂਦ ਭੁਲਾ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਟੋਲੀ ਤੇ ਸੋਚ ਦਾ ਅੰਗ ਹੋ ਕੇ ਵਿਚਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਦੂਜੇ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਹੋਂਦ ਭੁਲਾ ਕੇ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਰਾਇ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉਲਾ ਨੇ ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰੇ ਤੋਂ ਮੋੜ ਕੇ ਕਾਰ ਅਮਰੀਕਾ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਤਰਜ਼ ‘ਤੇ ਬਣੀ ਸ਼ਾਹ ਰਾਹ ਉਤੇ ਪਾ ਲਈ। ਇਸ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਜਲਦੀ ਪੁੱਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਅੰਦਰਲਾ ਭਾਰਾ-ਗੌਰਾ ਸਮਝਦਾਰ ਇਨਸਾਨ ਫਿਰ ਪਰਤ ਆਇਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਪੂਰੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਉਤੇ ਸਤਨਾਮ ਮਾਣਕ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

Read 3624 times