ਚੱਲਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਟਿਆਲੇ ਨੂੰ ਸੀ ਪਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਮੁਕਤਸਰ। ਬੀ.ਏ.ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਪ੍ਰੋ.ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਸੱਚਦੇਵ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲਈ ਕਿ ਹੁਣ ਕੀ ਕਰਾਂ? ਮੇਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅੱਛੇ ਨੰਬਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐੱਮ.ਏ.ਕਰ ਲੈ ਕਿਤੇ ਲੈਕਚਰਾਰ ਲੱਗ ਜਾਵੇਂਗਾ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐੱਮ.ਏ.ਕਰਨ ਲਈ ਮਹਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਪਟਿਆਲਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਜਿਥੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਹੋਸਟਲ ਦੀਆਂ ਫੀਸਾਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸਨ। ਉਸ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਵੀ ਚੰਗਾ ਮਾਹੌਲ ਸੀ। ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਕਰੈਕਟਰ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਪਟਿਆਲੇ ਜਾਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸਣੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਭੁੱਲ ਈ ਗਿਆਂ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੇਰਾ ਜਮਾਤੀ ਘੱਲੂ ਵਾਲਾ ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਮੈਨੂੰ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਛਾਉਣੀ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰ ਮੁੱਖ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਹਾਕੀ ਦਾ ਮੈਚ ਤੇ ਭੰਗੜਾ ਵੇਖ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਬਲਜੀਤ ਦਾ ਕੱਦ ਕਾਠ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੌਲਦਾਰ ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੱਦਾ ਦੇ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਆਈਂ। ਬਲਜੀਤ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬੀ.ਏ.ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੇ ਕੇ ਅਸੀਂ ਵਿਹਲੇ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਪਾਸ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗੱਲੀਂ ਬਾਤੀਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਾਂ ਹੌਲਦਾਰ ਭਰਤੀ ਹੋਵਾਂਗੇ ਤੇ ਫੇਰ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੇ ਕੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਬਣ ਸਕਦੇ ਆਂ। ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦਾ ਉਹ ਵੱਡਾ ਅਫਸਰ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ।

ਅਸੀਂ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਛਾਉਣੀ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਬੈਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਤਾਸ਼ਾਂ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਤਣੀਆਂ ਉਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਪੜੇ ਟੰਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਖੌਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਸੇ ਛਣਕਦੇ ਸਨ। ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਰੱਬ ਦੀ ਜੰਨ ਆਏ ਹੋਣ। ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਤੇ ਦਾਲ ਰੋਟੀ ਮਿਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਰੰਮ ਦਾ ਹਾੜਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਨਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਸੀ ਨਾ ਕਾਰ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਨਿੱਕੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਫਿਕਰ ਫਾਕਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਬਣ ਤੇਲ ਨਾਲ ਨ੍ਹਾਉਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਪਾਲਸ਼ ਕੀਤੇ ਬੂਟ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਬਲਜੀਤ ਦੱਸਦਾ ਆਇਆ ਸੀ, “ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਲਾਈਫ਼ ਤਾਂ ਢੋਲੇ ਦੀਆਂ ਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਐ। ਆਹ ਦੇਖ ਲੈ ਬੁੱਲੇ ਲੁੱਟਦੇ!” ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਲੱਗਾ ਕਿ ਫੌਜ `ਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣਾ ਮਾੜਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਉੱਦਣ ਉਹ ਵੱਡਾ ਅਫਸਰ ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਜੀਹਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਏ ਸੀ। ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉੱਦਣ ਈ ਭਰਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕਾਂਟਾ ਈ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ।

ਜਿੱਦਣ ਅਸੀਂ ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆ ਉਸ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀ.ਏ.ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਪਾਸ ਸਾਂ ਤੇ ਬਲਜੀਤ ਫੇਲ੍ਹ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, “ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਹੁਣੇ ਫੌਜ `ਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਐ?” ਬਲਜੀਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਖਿਆ, “ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਬਾਈ ਦਿਮਾਗ਼ ਚਲਦੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਅਜੇ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਾਂਗਾ। ਫੇਰ ਕਦੇ ਵੇਖਾਂਗਾ ਜੇ ਭਰਤੀ ਹੋਣਾ ਹੋਇਆ।” ਪਰ ਬਲਜੀਤ ਨੇ ਫੌਜ `ਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਨਾ ਛੱਡਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਬਣਨ ਤਕ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਬਾਅਦ `ਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕੀ ਬਣ ਕੇ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਇਆ?

ਪਟਿਆਲੇ ਜਾਣ ਲਈ ਮੈਂ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਤੋਂ ਕੋਟਕਪੂਰੇ ਨੂੰ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਉਸੇ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਜਮਾਤੀ ਕੌੜਿਆਂਵਾਲੀ ਦੇ ਰਘਬੰਸ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਤੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੜ੍ਹ ਗਏ। ਉਹ ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਮੁਕਤਸਰ ਸਟੇਸ਼ਨ `ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਉਤਾਰ ਲਿਆ ਅਖੇ ਸਾਡਾ ਕਾਲਜ ਈ ਵੇਖਦਾ ਜਾਹ। ਰਾਤ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੱਟ ਕੇ ਸਵੇਰ ਦੀ ਗੱਡੀ ਪਟਿਆਲੇ ਚਲਾ ਜਾਈਂ। ਰਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੱਟਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਬੀ.ਐੱਡ.`ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਥੇ ਮੰਡੀ ਕਾਲਿਆਂਵਾਲੀ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਮਿਲੇ। ਹਰੇਕ ਈ ਆਖੇ, “ਬੀ.ਐੱਡ.ਇਕੋ ਸਾਲ ਦੀ ਐ। ਸਾਲ ਦੇ ਵੀ ਅੱਠ ਮਹੀਨੇ। ਬੀ.ਐੱਡ.ਕਰ ਕੇ 166 ਰੁਪਏ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਤੁਰਤ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਐ। ਐੱਮ.ਏ.`ਚ ਤਾਂ ਸਾਲ ਵੀ ਦੋ ਲੱਗਦੇ ਆ ਤੇ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੇ ਜਾਂ ਨਾ ਮਿਲੇ?”

ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਜਚ ਗਈਆਂ ਤੇ ਮੈਂ ਉਥੇ ਈ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਕੋਠੇ ਮੁੜ ਕੇ ਭੂਆ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਪਟਿਆਲੇ ਦੀ ਥਾਂ ਮੁਕਤਸਰ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਿਆਂ। ਏਥੇ ਮੇਰਾ ਕੋਰਸ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦਾ ਈ ਐ। ਭੂਆ ਨੂੰ ਕੋਰਸਾਂ ਕੂਰਸਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਈ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਆਹ ਤਾਂ ਸਰਵਣਾ ਬਲਾਅ ਵਧੀਆ ਹੋਇਆ ਜਿਹੜੀ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਇਕੋ ਸਾਲ `ਚ ਹੋ-ਜੂ! ਨਾਲੇ ਮੁਕਸਰੋਂ ਤਾਂ ਬਹਿੰਦੇ ਮਿਲਣ ਆ ਜਿਆ ਕਰੇਂਗਾ। ਓਥੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਮੱਸਿਆ ਨ੍ਹਾਉਣ ਗਏ ਮਿਲ ਆਇਆ ਕਰਾਂਗੇ।”

ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ `ਚ ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕਾਲਜ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰਵਾਰ ਸੀ। ਸਾਦਾ ਜਿਹੀ ਇਮਾਰਤ ਸੀ ਤੇ ਡੰਗਸਾਰੂ ਹੋਸਟਲ ਸੀ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਦੋ ਬਾਜ਼ਾਰ ਆਉਂਦੇ, ਫਿਰ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਛੱਪੜ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਅਗਾਂਹ ਅਜੀਤ ਸਿਨਮਾ। ਉਥੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪਾਸੇ ਦੋ ਕੁ ਫਰਲਾਂਗ ਦੀ ਵਿੱਥ `ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਸਕੂਲ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕਾਲਜ। ਡਾ.ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਨੇ ਉਸੇ ਖਾਲਸਾ ਸਕੂਲ `ਚੋਂ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੁਕਤਸਰ ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ ਸਨ। ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਗੁਰਦੇਵ ਰੁਪਾਣਾ ਵੀ ਉਥੇ ਈ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਜੀਹਦੇ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਮੇਰੀ ਆੜੀ ਪਈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੁਕਤਸਰ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਬੜੀ ਸੰਘਣੀ ਆਬਾਦੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਮੁਕਤਸਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਯਾਦਾਂ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਯਾਦ ਤਾਂ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਮੁਕਤਸਰ ਮੈਂ ਮਿਥ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ। ਉਥੇ ਰਾਹ ਜਾਂਦਿਆਂ ਮੇਰੀ ਬੀ.ਐੱਡ ਹੋ ਗਈ ਜੋ ਕਦੇ ਵੀ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਵਰਤੀ ਨਹੀਂ ਗਈ। ਬਲਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਇਸ ਡਿਗਰੀ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਂਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਹੀਣ ਭਾਵ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਇਹ ਨਾ ਸਮਝੇ ਬਈ ਮੈਂ ਕਾਲਜ ਦਾ ਲੈਕਚਰਾਰ ਬਣਨ ਦੀ ਥਾਂ ਸਕੂਲ ਦਾ ਮਾਸਟਰ ਲੱਗਣ ਜੋਗਾ ਹੀ ਸਾਂ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਸਕੂਲ ਮਾਸਟਰ ਹੋਣਾ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਲੈਕਚਰਾਰ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਅਹਿਮ ਅਹੁਦਾ ਹੈ। ਸਕੂਲ ਅਧਿਆਪਕ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਸਰੱਈਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਬੀ.ਏ.ਤਕ ਮੈਂ ਘਰੋਂ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸਾਂ। ਮੁਕਤਸਰ ਮੈਨੂੰ ਹੋਸਟਲ `ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪਿਆ। ਉਥੇ ਹੋਸਟਲ ਦੀਆਂ ਦੋ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਖੇਤ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਤੀਹ ਪੈਂਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਂ। ਕਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਰਲਾ ਤੋਂ ਵੀ ਸੀ। ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਦਾ ਤੇ ਅਸੀਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਸਾਂ। ਬੀ.ਐੱਡ.ਵਿੱਚ ਸਭਨਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੀ। ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਸਵੇਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਅਸੰਬਲੀ ਹੁੰਦੀ। ਉਥੇ ਕਸਰਤ ਤੇ ਪਰੇਡ ਕਰਾਈ ਜਾਂਦੀ। ਵਾਰੀ ਸਿਰ ਹਰ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਮੋਟਾ ਲੈਕਚਰ ਕਰਦਾ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਕੁੱਝ ਮਜ਼ਮੂਨ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਨ ਤੇ ਕੁੱਝ ਚੋਣਵੇਂ। ਮੈਂ ਟੀਚਿੰਗ ਆਫ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਚੋਣਵੇਂ ਵਿਸ਼ੇ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਦੋ ਵਿਸ਼ੇ ਕਿੱਤਾਕਾਰੀ ਸਨ।

ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਡਾ ਟੈੱਸਟ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਦੇਰ ਤਕ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ। ਤੜਕੇ ਉਠ ਕੇ ਫਿਰ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਤੜਕੇ ਉਠੇ ਤਾਂ ਹੋਸਟਲ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਇੱਕ ਹਾਲੀ ਹਲ ਵਾਹੁੰਦਾ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਈ ਜਾਵੇ। ਉਹਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾ ਦੇਣ। ਹਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਹਲ ਵਾਹੀ ਜਾਵੇ ਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰੇ। ਅਸੀਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਅੱਜ ਸਾਡਾ ਟੈੱਸਟ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਲੈਣ ਦੇਵੇ ਤੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਭਲਕੇ ਪਾ ਲਵੇ। ਉਹ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਉਣੋਂ ਤਾਂ ਹਟ ਗਿਆ ਪਰ ਹਲ ਵਾਹੁਣਾ ਛੱਡ ਕੇ ਬਲਦ ਵਾਪਸ ਲੈ ਗਿਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਬਾਈ ਜੀ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਨਾ ਪਾਉਣ ਨੂੰ ਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਹਲ ਛੱਡਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਹਾ?” ਅੱਗੋਂ ਉਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੀ, “ਮੈਥੋਂ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਏ ਬਿਨਾਂ ਹਲ ਨਹੀਂ ਵਹਿੰਦਾ। ਮੈਂ ਆਖਿਆ, ਪਾੜ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਾਹਨੂੰ ਖਰਾਬ ਕਰਨੀ ਐਂ? ਚਲੋ ਬਾਕੀ ਦਾ ਖੇਤ ਭਲਕੇ ਵਾਹ ਲਾਂਗੇ ਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਵੀ ਭਲਕੇ ਈ ਪਾ ਲਾਂਗੇ!”

ਮੁਕਤਸਰ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਮਖੌਲ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਇਮਤਿਹਾਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਰਖਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਹਰ ਸਾਲ ਹੀ ਰਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਦੇ ਵੀ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਏ। ਸਾਡੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਅਖੰਡ ਪਾਠ `ਤੇ ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ `ਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਆਈਆਂ। ਹੋਸਟਲ ਅੱਗੇ ਮੈਂ `ਕੱਲਾ ਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸਾਂ। ਇੱਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਦੇਖ ਨੀ ਕਿਵੇਂ ਮਜੌਰਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਆਂਗੂੰ ਝਾਕਦੈ।” ਦੂਜੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਨੀ ਇਹ ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਭਾਈ ਬਣਿਆ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵੰਡਦਾ ਸੀ। ਸੂਮ ਜਿਆ ਜਮਾਂ ਈ ਭੋਰਾ ਭੋਰਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।” ਉਹਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੱਚੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੇਗ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਵੰਡੀ ਸੀ ਤੇ ਬਚੀ ਹੋਈ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਤੱਤੀ ਕਰ ਕੇ ਖਾਧੀ ਸੀ। ਤੀਜੀ ਨੇ ਉਹਲੇ `ਚ ਕਿਹਾ, “ਆਜਾ ਵੇ ਅੱਜ ਭੋਰਾ ਵੱਧ ਵੰਡ ਦੀਂ।”

ਇਹ ਗੱਲ ਅਜੀਤ ਨੇ ਵੀ ਸੁਣ ਲਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੰਧ ਟੱਪ ਕੇ ਮੈਥੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਥਾਲੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ। ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਭੋਰਾ ਭੋਰਾ ਈ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵੰਡਿਆ ਪਰ ਵਧੇਰੇ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਬੁੱਕ ਭਰ ਦਿੱਤਾ! ਅਸੀਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਔਖੇ ਭਾਰੇ ਹੋਏ ਕਿ ਹੁਣ ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਬਚੂ।

ਮੁਕਤਸਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ `ਚੋਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਚੇਤੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ `ਚ ਵਧੇਰੇ ਮਾਘੀ ਦੇ ਮੇਲੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ‘ਮੇਲਾ ਮੁਕਸਰ ਦਾ’ ਆਰਟੀਕਲ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜੋ ‘ਆਰਸੀ’ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਸੀ। ਬੀ.ਐੱਡ.ਵਾਲੇ ਸਾਲ ਮਾਘੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਮੇਲੇ `ਚ ਖ਼ੂਬ ਗੇੜੇ ਦਿੱਤੇ। ਕਾਲਜੀਏਟ ਰਲੇ ਹੋਏ ਸਾਂ ਤੇ ਇਲਤਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਅਸੀਂ ਜਿੰਦਾ ਡਾਨਸ ਦੇ ਤੰਬੂਆਂ ਵੱਲ ਹੋ ਤੁਰੇ। ਮੰਡਪਾਂ ਮੂਹਰੇ ਟਿਕਟਾਂ ਦੇ ਕਾਊਂਟਰ ਸਨ। ਕਾਊਂਟਰਾਂ ਉਤੇ ਫੱਟੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਫੱਟਿਆਂ `ਤੇ ਨੱਚਦੇ ਖੁਸਰੇ, ਮੇਲੀਆਂ ਨੂੰ `ਚਲੋ ਅੰਦਰ’ `ਚਲੋ ਅੰਦਰ’ ਪੁਕਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਟਿਕਟਾਂ ਲੈਣ ਦੇ ਜਕੋ-ਤਕੇ ਵਿੱਚ ਸਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਇੱਕ ਬੇਲੀ ਨੇ ਅੰਦਰਲੀ ਗੱਲ ਆ ਦੱਸੀ। ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਟਿਕਟਾਂ ਲੈਣ ਦੀ ਤਾਂ ਲੋੜ ਈ ਨੀ। ਪਿਛਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਪੰਡਾਲ ਦੀਆਂ ਵਿਰਲਾਂ ਥਾਣੀ ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਦਿਸੀ ਜਾਂਦੈ!”

ਅਸੀਂ ਵਿਰਲਾਂ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਜਾ ਮੱਲੀ। ਜਿੰਦਾ ਡਾਨਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੁਫ਼ਤ ਦਾ ਨਾਚ ਵੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵਾਹਵਾ ਭੀੜ ਹੋ ਗਈ। ਤਕੜਿਆਂ ਨੇ ਮਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਧੱਕ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਵਿਰਲਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਦਿੱਤੇ। ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਲੱਤ ਦਿਸ ਜਾਂਦੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਬਾਂਹ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੁੱਤ

ਘੁੰਮਦੀ ਦਿਸਦੀ। ਗੀਤ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਰੌਲਾ ਗੌਲਾ ਸੁਣੀ ਜਾਂਦਾ। ਅੰਦਰ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਤਾਂ ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤਾ ਦਿਸੀ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਹਰਲੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਚੇਤਾ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਪਤਾ ਓਦੋਂ ਲੱਗਾ ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਡੰਡੇ ਪਿੱਠਾਂ `ਤੇ ਵਰ੍ਹਨ ਲੱਗੇ। ਜਦੋਂ ਅਨਭੋਲ ਈ ਪੁੜਿਆਂ `ਤੇ ਪਟਾਕੇ ਪਏ ਤਾਂ ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਵਿਰਲਾਂ `ਚੋਂ ਸਿਰ ਕੱਢਦਿਆਂ ਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਵਿਚੇ ਲਹਿ ਗਈਆਂ। ਫਿਰ ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਈ ਜਿਧਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਲੋਟ ਲੱਗਾ ਉਡੰਤਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਏਨਾ ਸ਼ੁਕਰ ਸੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕਾਲਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖਿਆ। ਵੇਖ ਲੈਂਦਾ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਬਦਨਾਮੀ ਹੋਣੀ ਸੀ।

ਵਾਪਸ ਹੋਸਟਲ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਜਣਾ ਪੁੜੇ ਪਲੋਸਦਾ ਕਹੀ ਜਾਵੇ, “ਕਿਤੇ ਪੁਲਿਸ ਮਗਰੇ ਈ ਨਾ ਆ ਜੇ?” ਦੂਜੇ ਹੌਂਸਲਾ ਦੇਣ ਲੱਗੇ, “ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਏਹੀ ਕੰਮ ਆਂ? ਨਾਲੇ ਆਪਾਂ ਕਿਹੜਾ ਡਾਕਾ ਮਾਰਿਆ?” ਮੁੜ ਕੇ ਜਿੰਦਾ ਡਾਨਸ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਤੋਬਾ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕਮਰਿਆਂ `ਚ ਸੌਂ ਗਏ। ਤਾਂਹੀਓਂ ਕਿ ਅੱਧੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬੂਹੇ ਖੜਕਾਈ ਜਾਵੇ। ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਧੁੜਕੂ ਲੱਗਾ ਕਿਤੇ ਪੁਲਿਸ ਸੱਚੀਓਂ ਨਾ ਆ ਗਈ ਹੋਵੇ? ਡਰਦਿਆਂ ਨੇ ਬੂਹੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਤਾਂ ਓਹੀ ਅੰਦਰਲੀ ਗੱਲ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਪੰਗੇਹੱਥਾ ਬੇਲੀ ਕਾਹਲਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਹੋ ਸਾਹ ਹੋਇਆ ਕਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਨਜ਼ਾਰਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਆਂ ਦੇਖਣ ਆਲਾ। ਹੁਣ ਜਿਹੜਾ ਖੁਸਰਾ ਫੱਟੇ `ਤੇ ਨੱਚਦਾ ਉਹ ਤਾਂ ਹੈਲਨ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਤ ਪਾਈ ਜਾਂਦਾ। ਜਿੰਦਾ ਡਾਨਸ ਵਾਲੀਆਂ ਤਾਂ ਕੁਛ ਵੀ ਨੀ ਉਹਦੇ ਮੂਹਰੇ। ਛੇਤੀ ਕਰੋ, ਪਾਓ ਕਪੜੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਏਂ ਈ ਚਲੇ ਚੱਲੋ। `ਗਾਂਹਾਂ ਕਿਹੜਾ `ਨੰਦਾਂ `ਤੇ ਬਹਿਣਾ? ਪਛੜਗੇ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਸਾਲਾ ਫੱਟੇ ਤੋਂ ਈ ਨਾ ਉਤਰ ਜੇ? ਫੇਰ ਜੇਹੇ ਗਏ ਜੇਹੇ ਨਾ ਗਏ।”

ਉਹਦੀਆਂ ਕਾਹਲੀਆਂ ਅੱਗ ਮਚਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਤੰਦਰ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕਿਥੇ ਜਾ ਆਇਆ ਸੀ? ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਦਿਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਖਰਖਰੇ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਹੋਵੇ!

ਖੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਬੁੱਕਲਾਂ ਮਾਰਦੇ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮਲਦੇ ਅਸੀਂ ਉਹਦੇ ਮਗਰ ਲੱਗ ਤੁਰੇ। ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਗਿਆ ਜਾਂਦਾ ਖੁਸਰੇ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪੁਲ ਬੰਨ੍ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, “ਮੈਂ ਆਹਨਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਓ ਸਈ। ਜੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੱਚੀ ਨਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸੌ ਛਿੱਤਰ ਮਾਰਿਓ ਤੇ ਗਿਣਿਓਂ ਇਕ। ਫਿਲਮਾਂ ਆਲੇ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਈ ਹੈਲਨ ਨੂੰ ਚੱਕੀ ਜਾਂਦੇ ਆ। ਕੀ ਆ ਹੈਲਨ `ਚ? ਖੁਸਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲੈਣ ਤਾਂ ਹੈਲਨ ਨੂੰ ਜਮਾਂ ਈ ਭੁੱਲ ਜਾਣ। ਉਹ ਤਾਂ ਮਧੂ ਬਾਲਾ ਲੱਗਦੈ, ਮਧੂ ਬਾਲਾ! ਜਮਾਂ ਨਰਗਸ ਵਰਗੈ! ! `ਕੇਰਾਂ ਦੇਖੋਂਗੇ ਤਾਂ ਯਾਦ ਕਰੋਂਗੇ …।” ਉਹ ਚੱਕਵੇਂ ਪੈਰੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਾਂ, “ਦੇਖੀਂ ਕਿਤੇ ਕੰਜਰਾ ਦਿਨ ਆਲਾ ਕਾਰਾ ਫੇਰ ਨਾ ਕਰਾ ਦੀਂ। ਪੁੜੇ ਅਜੇ ਤਕ ਦੁਖੀ ਜਾਂਦੇ ਆ।”

ਮਿੰਟਾਂ `ਚ ਈ ਉਹਨੇ ਸਾਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਡਾਨਸ ਦੇ ਮੰਡਪ ਮੂਹਰੇ ਜਾ ਖੜ੍ਹਾਇਆ। ਖੁਸਰਾ ਵਾਕਿਆ ਈ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਹਾਰ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵੀ ਪੁੱਜ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਾਊਡਰ ਨਾਲ ਗੋਰਾ ਕੀਤਾ ਮੂੰਹ-ਮੱਥਾ ਗੈਸ ਦੇ ਚਾਨਣ ਵਿੱਚ ਚੰਦ ਵਾਂਗ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਜਰੇ ਦੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ ਕੰਨਾਂ ਤਕ ਲੰਮੀਆਂ ਸਨ। ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਚੁੰਨੀ, ਰੱਤੇ ਰੰਗ ਦਾ ਜੰਪਰ ਤੇ ਕਾਲੀ ਸਲਵਾਰ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੁੱਤਾਂ ਵੀ ਦੋ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਫੈਸ਼ਨ ਦੀ ਕੋਈ ਕਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਤਕੜਾ ਮਜਮਾ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦਰਸ਼ਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮੂਹਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਖੁਸਰਾ ਲੱਕ ਲਿਚਕਾ ਕੇ ਜੀਹਨੂੰ ਅੱਖ ਮਾਰਦਾ ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਡਲ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਕਈ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਉਤੋਂ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਖੁਸਰੇ ਨਾਲ ਅੱਖ ਮਿਲਾਉਦੇ। ਉਹ ਨੱਚਦਾ ਨੱਚਦਾ ਕਿਸੇ ਵੱਲ ਜੀਭ ਕੱਢਦਾ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡੋ-ਡੋ ਕਰਦਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅੱਖ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ।

ਇਕ ਅੱਧਖੜ ਉਮਰ ਦੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਅੱਖ ਵੱਜੀ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਹਿੱਕ `ਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਆਹ ਤਾਂ ਸੁਆਦ ਈ ਆ ਗਿਆ। ਲੈ ਹੁਣ ਮੈਂ ਨੀ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਡੋਲਦਾ!” ਸਾਡੇ ਬੇਲੀ ਨੇ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਤੋਪਾ ਭਰ ਦਿੱਤਾ, “ਲੈ ਬਾਬਾ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਹੁਣ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਤਕ ਨੀ ਡੋਲਦੇ!”

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਥਾਂ ਦਿੱਲੀ

ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐੱਮ.ਏ.ਕਰਨ ਲਈ ਘਰੋਂ ਮੈਂ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਚੱਲਿਆ ਸਾਂ ਪਰ ਜਾ ਪੁੱਜਾ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦਿੱਲੀ। ਮੇਰੇ ਕੈਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਮੋੜ ਆ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਫੌਜ `ਚ ਭਰਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਮੈਂ ਪਟਿਆਲੇ ਐੱਮ.ਏ.ਕਰਨ ਚੱਲ ਪਿਆ ਸਾਂ ਤੇ ਪਟਿਆਲੇ ਜਾਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਮੁਕਤਸਰ ਬੀ.ਐੱਡ ਕਰਨ ਰੁਕ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਬੀ.ਐੱਡ ਕਰ ਕੇ ਕਾਲਜ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਖੇਡਣ ਲਈ ਮੈਂ ਰੈਗੂਲਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਤੌਰ `ਤੇ ਐੱਮ.ਏ.ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਚੋਣ ਫਿਰ ਪਟਿਆਲੇ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚਾਲੇ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੱਸ ਦੇਵਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਪਟਿਆਲੇ ਦੀ ਥਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀ?

ਮਈ 1962 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਕੋਚਿੰਗ ਕੈਂਪ ਲੱਡਾ ਕੋਠੀ ਲੱਗਾ। ਉਥੇ ਮੈਂ ਹਾਕੀ ਦੀ ਥਾਂ ਅਥਲੈਟਿਕਸ ਦੀ ਕੋਚਿੰਗ ਲੈਣ ਗਿਆ। ਲੱਡਾ ਕੋਠੀ ਧੂਰੀ ਤੇ ਸੰਗਰੂਰ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਬੜੀ ਰਮਣੀਕ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਉਹ ਰਾਜੇ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਆਰਾਮਗਾਹ ਸੀ। ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਨਹਿਰ ਲੰਘਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰਹਾਇਸ਼ੀ ਕਮਰੇ ਹਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੇਡ ਮੈਦਾਨ। ਇਹ ਆਫ਼ ਸੀਜ਼ਨ ਦਾ ਕੋਚਿੰਗ ਕੈਂਪ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਕਰਾਸ ਕੰਟਰੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਪਿੰਡ ਲੱਡੇ ਦੀਆਂ ਨਿਆਈਂਆਂ ਵਿੱਚ ਦੀ ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਮਸਤੂਆਣੇ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ। ਪਾਥੀਆਂ ਪੱਥਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਦੌੜਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਟੇਢਾ ਟੇਢਾ ਝਾਕਦੇ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੱਥਿਆਂ `ਤੇ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਉਹਲਾ ਜਿਹਾ ਬਣਾ ਕੇ ਦੂਰ ਤਕ ਵੇਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਉਹ ਸੋਚਦੇ ਬਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਬਣੀ? ਕਿਤੇ ਇਹਨਾਂ ਮਗਰ ਪੁਲਿਸ ਈ ਨਾ ਲੱਗੀ ਹੋਵੇ! ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੌਣ ਡੰਡੀਆਂ ਤੇ ਪਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੌੜਦਾ?

ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਕੁੱਤੇ ਵੀ ਭੌਂਕਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੌਂਕਣ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਰੰਗ ਬਰੰਗੇ ਕੱਛੇ ਹੁੰਦਾ। ਰੰਗ ਬਰੰਗੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਕੱਛੇ ਤੇ ਬੁਨੈਣਾਂ ਉਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਠੱਪਿਆਂ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਲੱਗਦੇ ਵੀ ਬਾਜ਼ੀਗਰਨੀਆਂ ਵਰਗੇ ਸਾਂ। ਜੇ ਕੁੱਤੇ ਨਾ ਭੌਂਕਦੇ ਤਾਂ ਕਈ ਮੁੰਡੇ ਆਪ ਈ ਭੌਂਕ ਪੈਂਦੇ। ਮੱਛਰੀ ਮੁੰਡ੍ਹੀਰ ਦਾ ਕੀ ਸੀ? ਉਂਜ ਵੀ ਮੁੰਡ੍ਹੀਰ ਤੇ ਕੁਤ੍ਹੀੜ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਚਿੰਗ ਕੈਂਪ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਦਿਨ ਟਰਾਇਲ ਹੋਏ। ਮੈਂ ਗੋਲਾ ਤੇ ਡਿਸਕਸ ਸੁੱਟਣ `ਚ ਫਸਟ ਆ ਗਿਆ। ਫਸਟ ਆਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਚੈਂਪੀਅਨ ਸੁਟਾਵੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਏ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦਾ ਡੀ.ਪੀ.ਈ.ਉਥੇ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਫਸਟ ਆਇਆ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਨ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਮੈਂ ਐੱਮ.ਏ.ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾ, ਤੇਰੀ ਫੀਸ ਤੇ ਹੋਸਟਲ ਦਾ ਖਰਚਾ ਮੁਆਫ਼ ਹੋਵੇਗਾ।”

ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ? ਮੈਂ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਤੇ ਮੁਕਤਸਰ ਦੋਹਾਂ ਕਾਲਜਾਂ ਦਾ ਵਧੀਆ ਅਥਲੀਟ ਸਾਂ ਪਰ ਉਥੇ ਮੇਰੀ ਫੀਸ ਵੀ ਮੁਆਫ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲੋਂ ਮੁਫ਼ਤ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਸੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਥੇ ਤਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਤੇ ਆਂਡੇ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਟਰੈਕ ਸੂਟ ਤੇ ਦੌੜਨ ਵਾਲੇ ਬੂਟ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਦਾ ਇਹ ਕਿਹਾ ਵੀ ਚੇਤੇ ਆਇਆ ਕਿ ਅੰਬਰਸਰ ਦਾ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਹੀ ਘਿਓ ਵਰਗੈ। ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਪਟਿਆਲੇ ਦੀ ਥਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ।

ਅੱਠ ਜੁਲਾਈ 1962 ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ ਯਾਨੀ ਕਿ ਮੇਰਾ 22ਵਾਂ ਜਨਮ ਦਿਨ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਚਕਰ ਹੀ ਸਾਂ। ਉਦੋਂ ਸਾਡੇ ਘਰਾਂ `ਚ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੁਰਿਆ। ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਉਣਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰਿਹਾ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿਨ ਦਾ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਮੇਰਾ ਵੀ ਕਿਹੜਾ ਪੱਕਾ ਪਤੈ ਕਿ ਅੱਠ ਜੁਲਾਈ ਹੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੇ ਅਟੇ ਸਟੇ ਨਾਲ ਜਿਹੜੀ ਤਰੀਕ ਲਿਖਾ ਦਿੱਤੀ ਉਹੀ ਮੇਰਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਬਣ ਗਿਆ!

ਮੇਰਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਸਾਈਕਲ ਉਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬੱਧਨੀ ਤੋਂ ਬੱਸ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਚੱਲਿਆ। ਅਗਾਂਹ ਮੈਂ ਮੋਗੇ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਬੱਸ ਫੜਨੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਤੇ ਦਾਖਲੇ ਜੋਗੇ ਪੈਸੇ ਸਨ। ਸਾਈਕਲ ਅਜੇ ਲੋਪੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੰਘਿਆ ਕਿ ਟਾਇਰ ਦਾ ਪਟਾਕਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਭਰਾ ਸਾਈਕਲ ਮੋੜ ਕੇ ਪਿੰਡ ਲੈ ਗਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਮੀਲ ਤੁਰ ਕੇ ਬੱਧਨੀ ਤੋਂ ਬੱਸ ਜਾ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਥਾਓਂ ਥਾਈਂ ਪਾਣੀ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਬੱਸ ਡਾਲੇ ਤੇ ਬੁੱਘੀਪੁਰੇ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਖੁੱਭ ਗਈ। ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੇ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਕੇ ਬਥੇਰੇ ਧੱਕੇ ਲਾਏ ਪਰ ਉਹ ਹੋਰ ਵੀ ਖੁੱਭਦੀ ਗਈ। ਓਦੋਂ ਉਸ ਰੂਟ ਉਤੇ ਦੋ ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ ਬੱਸ ਚਲਦੀ ਸੀ। ਪਿੱਛੋਂ ਕੋਈ ਬੱਸ ਨਾ ਆਈ। ਬੱਸ ਨੂੰ ਕੱਢਦਿਆਂ ਕਢਾਉਂਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਲੱਗ ਗਈ ਤੇ ਜਦੋਂ ਬੱਸ ਮੋਗੇ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਆਖਰੀ ਬੱਸ ਵੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਮੋਗੇ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਠਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਕਿਥੇ ਜਾਂਦਾ?

ਸਾਡੇ ਘਰ ਸੋਵੀਅਤ ਦੇਸ ਰਸਾਲਾ ਆਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਰੂਸ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਛਪੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ-ਮਾਸਕੋ ਦੇ ਲਾਲ ਚੌਂਕ ਵਿਚ। ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ-ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ `ਤੇ। ਮੈਂ ਅਜੇ ਤਕ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖੀ। ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੇਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਪਰ ਕੋਈ ਬਿਧ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣੀ। ਖੜ੍ਹਾ ਖੜ੍ਹਾ ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ, “ਮਨਾਂ ਜੇ ਅੱਜ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹ ਚੱਲਾਂ ਤਾਂ ਰਾਤ ਵੀ ਕੱਟੀ ਜਾਵੇਗੀ ਤੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੀ ਵੇਖੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਲਾਲ ਚੌਂਕ ਨਾ ਸਹੀ ਲਾਲ ਕਿਲਾ ਹੀ ਸਹੀ।”

ਇਸ ਸੋਚ ਨੂੰ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਦਿਨ ਬੀ.ਐੱਡ.ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਕੋਛੜ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਪਈ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐੱਮ.ਏ.ਕਰਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੈਸੇ ਤੇ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਨ। ਮਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਚੱਲ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਈ ਗੇੜਾ ਮਾਰ ਆਉਨੇ ਆਂ। ਕੋਈ ਪੁੱਛੇਗਾ ਤਾਂ ਆਖਾਂਗਾ ਦਾਖਲੇ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਗਿਆ ਸੀ।”

ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਲਈ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੋਂ ਵੀ ਫੜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ਤੇ ਕੋਟਕਪੂਰੇ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਚੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬੱਸਾਂ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਮੈਂ ਸੋਚੀਂ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਹੜੀ ਬੱਸ ਚੜ੍ਹਾਂ? ਦੁਚਿੱਤੀ `ਚ ਮੈਂ ਉਂਜ ਈ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਤੋਂ ਪੁੱਛ ਲਿਆ, “ਬਾਈ ਜੀ, ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਨੂੰ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਕੋਟਕਪੂਰੇ ਤੋਂ ਫੜਨੀ ਠੀਕ ਰਹੂ ਜਾਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੋਂ?” ਉਹਦੇ ਚੀਰਾ ਬੱਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਚਾਦਰਾ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੋਢੇ `ਤੇ ਪਰਨਾ ਸੀ ਤੇ ਪੈਰੀਂ ਗੁਰਗਾਬੀ ਸੀ। ਉਹ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਾ, “ਤੈਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣੈ?” ਮੇਰੇ ਹਾਂ ਕਹਿਣ `ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੂਜਾ ਸੁਆਲ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕਿੰਨੇ ਜਣੇ ਓਂ?” ਮੈ ਆਖਿਆ, “ਮੈਂ `ਕੱਲਾ ਈ ਆਂ।” ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਜੇ ਤੂੰ `ਕੱਲਾ ਈ ਐਂ ਤਾਂ ਫੇਰ ਭਾਵੇਂ ਸਾਡੇ ਟਰੱਕ `ਤੇ ਈ ਚੜ੍ਹਿਆ ਚੱਲ। ਨਾਲੇ ਤੇਰਾ ਕਿਰਾਇਆ ਬਚ-ਜੂ।”

ਉਹਦੇ ਟਰੱਕ ਦਾ ਨੰਬਰ ਪੀ.ਐੱਂਨ.ਐੱਫ.5555 ਸੀ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਚਾਰੇ ਪਾਂਜੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਯਾਦ ਹੈ। ਉਂਜ ਵੀ ਉਹ ਟਰੱਕ ਤੇ ਟਰੱਕ ਦਾ ਡਰਾਈਵਰ ਭੁੱਲਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਉਹ ਨਾ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਸੰਭਵ ਸੀ ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਨਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਈਕਲ ਦਾ ਪੈਂਚਰ ਹੋਣਾ, ਬੱਸ ਦਾ ਖੁੱਭਣਾ ਤੇ ਟਰੱਕ ਡਰਾਈਵਰ ਦਾ ਮਿਲਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਢੋਅ ਸਨ। ਮੌਕਾ ਮੇਲ ਸਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਦੋਂ ਦਾ ਹਰੀਕਾ ਪੱਤਣ ਲੰਘਿਆ ਹੋਣਾ ਸੀ ਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਹੋਣਾ ਸੀ।

ਲੁਧਿਆਣੇ ਤਕ ਮੈਂ ਡਰਾਈਵਰ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਗਿਆ। ਲੁਧਿਆਣਾ ਲੰਘ ਕੇ ਇੱਕ ਢਾਬੇ `ਤੇ ਟਰੱਕ ਦੇ ਡਰਾਈਵਰ ਤੇ ਕਲੀਨਰ ਨੇ ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਖੁਆਈ। ਮੈਨੂੰ ਰੋਟੀ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵੀ ਨਾ ਦੇਣ ਦਿੱਤੇ। ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਨੀਂਦ ਆਉਂਦੀ ਐ ਤਾਂ ਟਰੱਕ ਦੇ ਉਪਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸੌਂ ਜਾ। ਚੀਜ਼ ਵਸਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਭਾਲ ਲੀਂ ਕਿਤੇ ਉਡ ਨਾ ਜਾਵੇ? ਪੈਸੇ ਮੂਹਰਲੀ ਜੇਬ ਦੀ ਥਾਂ ਪੈਂਟ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਜੇਬ `ਚ ਪਾ ਲੀਂ। ਉਤੇ ਹਵਾ ਬਹੁਤ ਲੱਗਦੀ ਐ, ਜਿਹੜਾ ਕਾਗਜ਼ ਕਮੀਜ਼ ਦੀ ਜੇਬ `ਚ ਹੋਵੇ ਉਡ ਜਾਂਦੈ।”

ਮੈਂ ਤੇ ਕਲੀਨਰ ਟਰੱਕ ਦੇ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸੌਂ ਗਏ। ਦਿੱਲੀ ਨੇੜੇ ਜਾ ਕੇ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਤਾਂ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਉੱਚੇ ਟਾਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਲ ਬੱਤੀਆਂ ਜਗਦੀਆਂ ਦਿਸੀਆਂ। ਬਾਅਦ `ਚ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਟਾਵਰ ਸਨ। ਦਿੱਲੀ `ਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਿਆਂ ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਆਉਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਦਿੱਲੀ `ਚ ਜਾਣਾ ਕਿਥੇ ਐ?” ਮੈਂ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਦਿੱਲੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਐ। ਮੈਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦਾ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨੀ ਕਿਧਰ ਐ? ਤੂੰ ਇਓਂ ਦੱਸ ਬਈ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਕੋਲ ਉਤਰਨੈ ਜਾਂ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਕੋਲ?”

ਮੈਂ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨੇੜੇ ਉਤਾਰ ਕੇ ਅਗਾਂਹ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਜੇਬ ਕਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਜਿਹੇ ਸਸਤੇ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਨ੍ਹਾਤਾ ਧੋਤਾ ਤੇ ਹੋਟਲ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦਾ ਰਾਹ ਪੁੱਛਿਆ। ਕਾਲਜ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ ਵੱਲ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਅਖੇ ਉਥੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ। ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਗੁੰਬਦ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਹੀ ਦਿਸਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਜਾ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਲਿਆ ਤੇ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਨੀਲਾ ਦਸਤਾਰਾ ਸਜਾਈ ਖੜ੍ਹੇ ਇੱਕ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਹ ਰਾਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਲਟਾ ਮੈਥੋਂ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, “ਤੂੰ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਕੀ ਕਰਨ ਜਾਣੈ?” ਮੈਂ ਆਖਿਆ, “ਮੈਂ ਦਾਖਲ ਹੋਣੈ।” ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਕੜਾ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਪਾਇਆ ਨੀ, ਤੈਨੂੰ ਦਾਖਲ ਕਿਹੜਾ ਕਰ-ਲੂ?” ਮੈਂ ਮਨ `ਚ ਕਿਹਾ, “ਇਹ ਪਤੰਦਰ ਰਾਹ `ਚ ਈ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਬਣਿਆ ਖੜ੍ਹੈ!

ਕੜਾ ਮੇਰੇ ਪਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਹਾਕੀ ਖੇਡਣ ਵੇਲੇ ਲਾਹੁਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਪਾਏ ਕੜੇ ਨਾਲ ਖੱਬਾ ਗੂਠਾ ਛਿੱਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੜਾ ਪਾਉਣਾ ਮੈਂ ਭੁੱਲ ਆਇਆ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਮੂਹਰੇ ਬੈਠੇ ਕੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਚੁਆਨੀ ਦਾ ਕੜਾ ਲੈ ਕੇ ਪਾ ਲਿਆ। ਮੁੜ ਕੇ ਮੈਂ ਨੀਲੇ ਦਸਤਾਰੇ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘ ਕੋਲੋਂ ਕਾਲਜ ਦਾ ਪਤਾ ਪੁੱਛਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾ ਕੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੱਜਣ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, “ਪੱਚੀ ਨੰਬਰ ਬੱਸ ਚੜ੍ਹ ਜਾਹ, ਸਿੱਧੀ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦੇਵ ਨਗਰ ਜਾਊ।”

ਬੱਸ ਅੱਡਾ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੀ ਸੀਟ `ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕਾਲਜ ਦੀ ਕਾਫੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਤੇ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਲਜ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਭਾਪਿਆਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਤਿੱਖੀਆਂ ਟੂਟੀਆਂ ਤੇ ਚਮਕਦੇ ਮਾਵੇ ਵਾਲੀਆਂ ਘੋਟਵੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਬੰਨ੍ਹੀ ਫਿਰਦੇ ਸਨ। ਤਿੰਨ-ਰੰਗੀਆਂ ਫਿਫਟੀਆਂ ਲਾਈਆਂ ਸਨ। ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਫਿਕਸੋ ਨਾਲ ਜਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੈਂਟਾਂ ਵੀ ਬੜੀਆਂ ਘੁੱਟਵੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ `ਚ ਅਜੇ ਏਨੀਆਂ ਕਸਵੀਆਂ ਪੈਂਟਾਂ ਦਾ ਫੈਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚੱਲਿਆ। ਕਾਲਜ ਵੀ ਤੰਗ ਜਿਹੀ ਥਾਂ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਾਲਜ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਪੇਂਡੂਆਂ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ। ਨਾਲੇ ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਇਥੇ ਮਿਥ ਕੇ ਆਇਆ ਸਾਂ?

ਮੇਰੀ ਪੰਜਾਬ ਸਟਾਈਲ ਗੋਲ ਪੱਗ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਹੀ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਪਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਅਮਰਜੀਤ ਤੇ ਪਿੰਡ ਪੰਨੀਵਾਲਾ ਦੱਸਿਆ। ਸਾਡੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਹੋਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਅਥਲੀਟ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਇਨਚਾਰਜ ਸ.ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਬੈਂਸ ਦੇ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਹ ਪਿੱਛੋਂ ਜ਼ਿਲਾ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡੀਪੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਥਾਂ ਸਾਰੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬੜੀ ਅਪਣੱਤ ਜਤਾਈ। ਮੇਰੇ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਤੂੰ ਏਥੇ ਈ ਦਾਖਲ ਹੋ ਜਾ। ਏਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਬੜਾ ਵਧੀਆ ਸਟਾਫ ਐ। ਮੈਂ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰਾਂਗਾ। ਆਹ ਅਮਰਜੀਤ ਆ, ਏਹਦੇ ਨਾਲ ਤੇਰਾ ਜੀਅ ਲੱਗਿਆ ਰਹੇਗਾ।”ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਸਰ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਘਰੋਂ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਬਰਸਰ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਚੱਲਿਆ ਸਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਫਰੀ ਹੋਵੇਗੀ।” ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਏਥੇ ਵੀ ਤੇਰਾ ਬਾਹਲਾ ਖਰਚਾ ਨੀ ਹੋਣ ਦਿੰਦੇ।” ਨਾਲ ਈ ਅਮਰਜੀਤ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ, “ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਕੋਲ ਕਲੱਬ ਦਾ ਕਮਰਾ ਹੈਗਾ। ਉਹਦੇ `ਚ ਰਹੀ ਜਾਈਂ। ਅਸੀਂ ਓਥੇ ਈ ਵੇਟ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕਰਦੇ ਆਂ ਤੇ ਬੈਡਮਿੰਟਨ ਖੇਡਦੇ ਆਂ।” ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਸੀਹਤ ਦਿੱਤੀ, “ਅੰਬਰਸਰ ਦੇ ਭਾਊਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦੇ ਆ ਤੇ ਲੜਾਈਆਂ ਝਗੜਿਆਂ `ਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਆ। ਏਥੇ ਪੜ੍ਹੇਂਗਾ ਤਾਂ ਬਚਿਆ ਰਹੇਂਗਾ। ਭਾਪਿਆਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਤਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵਰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਆ। ਨਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਚੈਂਪੀਅਨ ਬਣਨ ਨਾਲੋਂ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਚੈਂਪੀਅਨ ਬਣਨਾ ਕਿਤੇ ਸੁਖਾਲੈ। ਏਥੇ ਤੇਰਾ ਕੈਰੀਅਰ ਬੈਟਰ ਬਣੇਗਾ।”

ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਕਾਇਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਅਮਰਜੀਤ ਦਾਖਲਾ ਫਾਰਮ ਫੜ ਲਿਆਇਆ। ਤਦ ਤਕ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋ.ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੂੰ ਸੱਦ ਲਿਆ। ਸੋਢੀ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕਾ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਪਤੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨੰਬਰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਏਥੇ ਤੂੰ ਫਸਟ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਲੈ ਸਕਦੈਂ। ਅਸੀਂ ਤੇਰੀ ਪੂਰੀ ਮਦਦ ਕਰਾਂਗੇ। ਅੰਬਰਸਰ ਤੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ `ਚ ਮਾਰ ਖਾਵੇਂਗਾ। ਏਥੇ ਚੰਗਾ ਰਹੇਂਗਾ।”

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਅਜੇ ਦੁਬਧਾ ਵਿੱਚ ਸਾਂ ਕਿ ਸੋਢੀ ਸਾਹਿਬ ਮੇਰਾ ਫਾਰਮ ਖ਼ੁਦ ਭਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਬੱਲ ਪਾਸ ਵੀ ਉਹੀ ਲੈ ਕੇ ਗਏ। ਮੇਰਾ ਖਿਡਾਰੀ ਹੋਣਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਣਾ ਦੱਸਿਆ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨੇ ਦਾਖਲਾ ਫਾਰਮ `ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਹੁਣ ਦਾਖਲਾ ਫੀਸ ਭਰਨੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਦੁਚਿੱਤੀ `ਚ ਪਿਆ ਵੇਖ ਕੇ ਸ.ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਲੱਰਕ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰਾ ਫਾਰਮ ਲੈ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਰੋਲ ਨੰਬਰ ਦੀ ਸਲਿਪ ਦੇ ਗਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਦੇਖ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ, ਤੂੰ ਇਸ ਕਾਲਜ ਦਾ ਸਟੂਡੈਂਟ ਬਣ ਗਿਐਂ। ਕਾਲਜ ਨੇ ਤੈਥੋਂ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਨੀ ਲਿਆ। ਤੇਰਾ ਜੀਅ ਕਰੇ ਪਿੰਡੋਂ ਮੁੜ ਆਈਂ। ਜੀਅ ਕਰੇ ਅੰਬਰਸਰ ਚਲਾ ਜਾਈਂ।” ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਾਹ ਪਿਆਈ ਤੇ ਮੈਂ ਅਮਰਜੀਤ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ। ਅਮਰਜੀਤ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਘਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੂਆ ਦੇ ਘਰ ਵਰਗਾ ਹੀ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਜਤਾਇਆ ਤੇ ਪਿਤਾ ਸ.ਹਜ਼ੂਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਹਾਲ ਚਾਲ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਭਰਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਤੇ ਹਰਬੰਸ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਘੁਲ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਅਮਰਜੀਤ ਨੇ ਕਲੱਬ ਦਾ ਉਹ ਕਮਰਾ ਵਿਖਾਇਆ ਜਿਥੇ ਮੈਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸਾਂ। ਬਿਜਲੀ ਅਮਰਜੀਤ ਕੇ ਘਰੋਂ ਮਿਲ ਜਾਣੀ ਸੀ। ਉਥੇ ਨਲਕਾ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਿੱਪਲ ਤੇ ਤੂਤ ਦੀ ਛਾਂ ਸੀ ਤੇ ਬੈਡਮਿੰਟਨ ਦਾ ਪੱਕਾ ਕੋਰਟ ਸੀ। ਵੇਟ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲਈ ਵੇਟ ਸੈੱਟ ਪਿਆ ਸੀ। ਨੇੜੇ ਈ ਚਾਹ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸੀ ਤੇ ਕੋਲ ਹੀ ਤੰਦੂਰ ਸੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਪੰਜੇ ਘਿਉ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਰਾਤ ਦੀ ਗੱਡੀ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਮੁੜਦਿਆਂ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਆਇਆ ਕਿ ਚੰਗਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਜਿਹੜੀ ਮੋਗੇ ਤੋਂ ਅੰਬਰਸਰ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਆਖ਼ਰੀ ਬੱਸ ਮੈਥੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।